WOLA W PRZESZŁOŚCI I DZISIAJ

Warszawa to miasto, które uległo wielu przemianom na przestrzeni ostatnich dekad. Obecnie zaliczane jest do pięknych i nowoczesnych stolic europejskich. Kilkadziesiąt lat temu Warszawa wyglądała zupełnie inaczej. Dzielnice Wola i Służewiec w latach 1950- 1989, stanowiły warszawskie zagłębia przemysłu. Wola to dzielnica, która ma długą historię związaną z przemysłem, sięgającą  drugiej połowy XIX wieku. Rozwój przemysłu na tych terenach zapoczątkowało powstanie pierwszej linii kolejowej w Polsce, czyli Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, która łączyła Warszawę z granicą zaboru austriackiego. Wtedy na terenie dzisiejszej Woli wybudowano pierwsze zakłady produkcyjne – tj. browary, garbarnie, przędzalnie, gazownie itd. Okres II Wojny Światowej był trudny dla wolskich zakładów. Wiele z nich uległo zniszczeniu lub znacznej degradacji. Po 1945 roku  postanowiono nie zmieniać funkcji dominującej sprzed wojny i stworzyć na terenie Woli, tzw. Zachodnią Dzielnicę Przemysłową.

Po zmianie ustroju w 1989 roku, wiele zakładów przemysłowych na Woli zostało zamkniętych. Z czasem z krajobraz dzielnicy zaczął zmieniać się, znikały kolejne budynki przemysłowe a zastępowały jest biurowce oraz budynki mieszkalne. Wola, która położona jest na zachód od Śródmieścia, szybko zyskała zainteresowanie deweloperów. Położenie w pobliżu Centrum oraz dostępność licznych gruntów inwestycyjnych sprawiła, że Wola zmieniła swój charakter. Obecnie stanowi jedno z największych centrów biznesowych w Polsce. Poznaj najbardziej charakterystyczne ośrodki przemysłowe, które istniały na Woli i dowiedz się, co obecnie znajduje się w ich miejscu.

ZAKŁADY RADIOWE IM. MARCINA KASPRZAKA

Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka w Warszawie powstawały w latach 1949-1951, na terenie ograniczonym ulicami: Kasprzaka, Karolkową, Skierniewicką oraz Siedmiogrodzką. Ulica, przy której powstawały zakłady miała nazwę ul. Dworska, jednak w 1950 roku nadano, zarówno zakładom, jak i tej ulicy nową nazwę – ul. Marcina Kasprzaka. Był to jeden z pierwszych z zakładów przemysłowych stworzonych w Warszawie po II Wojnie Światowej. Na początku działalności zakład zajmował się głównie produkcją urządzeń teletechnicznych dla wojska. Później uruchomiono produkcję pierwszych odbiorników radiowych – „Syrena” oraz „AGA”. W 1957 roku Zakłady radiowe, jako pierwsze w Polsce, rozpoczęły produkcję przenośnych odbiorników turystycznych o nazwie „Szarotka”. W kolejnych latach w Zakładach Kasprzaka rozpoczęła się produkcja magnetofonów „Melodia” oraz odbiorników samochodowych „Żerań”. W latach 70-tych w wolskich zakładach zaczęły powstawać pierwsze magnetowidy oraz zestawy muzyczne typu „wieża”, a w latach 80-tych pierwsze walkmany „Kajtek”(zapomniane już dzisiaj).

Co ciekawe, początkowo produkty z Zakładów Radiowych przeznaczone były jedynie do sprzedaży w kraju, ale już w 1959 roku część produkcji przeznaczono do eksportu. Polskie odbiorniki radiowe były eksportowane głównie do Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Kanady. Podaje się, że w latach 60-tych wyeksportowanych zostało 350 tysięcy odbiorników do 25 krajów na całym świecie.

Po zmianie ustroju w 1989 roku w zakładach ograniczono produkcję i nastąpiły masowe zwolnienia. W 1994 roku Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka ogłosiły upadłość. Po zakładach pozostał duży kompleks budynków, który składał się z kilku hal produkcyjnych i magazynów oraz ośmiopiętrowego budynku biurowego. Kompleks posiadał, również wiele udogodnień dla pracowników, m.in. kino „Mazowsze”, bibliotekę, hotel pracowniczy, żłobek, przychodnię oraz salę klubową.

Obecnie na terenach po Zakładach Kasprzaka zlokalizowana jest zabudowa biurowa oraz mieszkaniowa. Część budynków została wyburzona, jednak niektóre zostały zaadaptowane pod nowe funkcje, np. budynek po przychodni zakładowej jest obecnie siedzibą Teatru na Woli im. Tadeusza Łomnickiego oraz banku. Główny budynek Zakładów zlokalizowany przy ulicy Kasprzaka 18/20, został wyburzony, a na jego miejscu powstał biurowiec klasy B+ – Renaissance Plaza,który oferuje prawie 10 000 metrów kwadratowych powierzchni biurowej. Pośród innych inwestycji biurowych na tych terenach można wymienić, np. Wola Retro lub Renaissance Tower.

TOWARZYSTWO AKCYJNE FABRYK METALOWYCH „NORBLIN, BRACIA BUCH I T. WERNER”

Towarzystwo Akcyjne Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia Buch i T. Werner”, powszechnie znane było pod nazwą Fabryka Norblina. Zlokalizowane przy ulicy Żelaznej 51/53 obiekty fabryczne mają, jednak znacznie bardziej złożoną historię. Rodzina Norblinów została właścicielami tej fabryki dopiero kilkadziesiąt lat po jej powstaniu. Jednak, istniał wcześniej, założony w 1819 roku, Zakład Platerniczy Norblinów położony początkowo przy ulicy Długiej, później przeniesiony na ulicę Chłodną 3. Podczas, gdy przy ul. Chłodnej funkcjonował zakład zajmujący się główne wyrobem sztućców, ozdób stołowych i świeczników, przy ul. Żelaznej miała powstać nowa fabryka. W 1847 roku niemiecki fabrykant Edward Luckfield, zakupił działkę, pomiędzy ulicami Żelazną, Łucką i Prostą w Warszawie. Stworzył tam fabrykę, która zajmowała się produkcją wyrobów z tzw. „nowego srebra”, czyli stopu cynku, niklu i miedzi. Pod koniec lat 50-tych XIX wieku obiekt zakupiła niemiecka rodzina Buchów, którzy zajmowali się wówczas głównie produkcją guzików i ozdób mundurowych. Zakład przy ul. Chłodnej i przy ul. Żelaznej funkcjonowały obok siebie do lat 80-tych XIX wieku. Jednak, Zakłady Rodziny Norblinów wyjątkowo szybko się rozwijały, więc w 1882 roku wykupiła fabrykę przy ulicy Żelaznej. W 1893 roku fabryka zaczęła funkcjonować pod oficjalną nazwą – Towarzystwo Akcyjne Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia Buch i T. Werner”. Pod koniec XIX wieku fabryka ta należała do grupy sześciu największych producentów branży metalowej w całej Polsce. Przez długi czas było to jedyne miejsce w Polsce, gdzie produkowano rury miedziane. Wyroby platerowane z Fabryki Norblina zdobyły sławę na całym świecie i były nagradzane na wystawach w miastach takich jak: Paryż czy Petersburg.

Ciesząc się tak dużą popularnością zakład nieustannie się rozwijał. W czasach dwudziestolecia międzywojennego był jednym z największych zakładów przemysłowych w Polsce i poszerzał swoją działalność, np. o oddział amunicji karabinowej. Jednak, sytuacja fabryki odwróciła się wraz z nadejściem II Wojny Światowej. Fabryka Norblina doznała bardzo dużych zniszczeń. Komitet Odbudowy Przemysłu wydał negatywną decyzję w kwestii odbudowy fabryki. W 1946 w prowizoryczny sposób została przywrócona do stanu, w którym można było wznowić produkcję. Wytwarzano druty dla kolejowej trakcji elektrycznej. W 1948 roku zmieniono jej nazwę na „Walcownia Metali Warszawa”.

W 1982 roku Fabryka Norblina oficjalne została zamknięta, a na jej miejscu powstało „Muzeum Przemysłu”. Tereny po fabryce były przejmowane przez inwestorów, a pod działalność muzealną pozostawiono tylko jego część. W 2008 roku muzeum zostało zamknięte, a teren został przejęty przez dewelopera. Początkowo, miały powstać tam apartamentowce, jednak działka została wykupiona przez fundusz inwestycyjny, który postanowił stworzyć tam wielofunkcyjny kompleks z dużym udziałem powierzchni biurowej. Kompleks początkowo miał nazywać się Art Norblin, jednak finalnie zdecydowano się na nazwę Fabryka Norblina, nawiązując do historii terenu. Co ciekawe, kompleks nie będzie w całości powstawał od podstaw, zachowane zabudowania lub ich części będą rewitalizowane i włączone w całość projektu. Koncepcja ma nawiązywać do historycznego tła tego miejsca, więc teren nie zatraci swojego charakteru, a pamięć o Fabryce Norblina zostanie utrzymana.

ZAKŁADY WYTWÓRCZE LAMP ELEKTRYCZNYCH IM. RÓŻY LUKSEMBURG

W 1922 roku firma Philips założyła Polsko-Holenderską Fabrykę Lampek Elektrycznych. Powstała ona przy ulicy Karolkowej 36. Fabryka w 1923 roku rozpoczęła produkcję żarówek. Szybki rozwój sprawił, że firma Philips postanowiła powiększyć fabrykę o kolejne tereny. Zaledwie 6 lat po powstaniu, zakład zmienił nazwę na Polskie Zakłady Philips S.A. i znajdował się pod adresem Karolkowa 36/44. W latach 30-tych kompleks posiadał czterokondygnacyjny biurowiec, dwie hale produkcyjne, budynek fabryczny oraz hutę szkła. W fabryce przy ul. Karolkowej produkowano wówczas 4 miliony żarówek rocznie. W czasie II Wojny Światowy budynki produkcyjne zostały przejęte przez wojska niemieckie, gdzie wykorzystywano maszyny do produkcji aparatów nadawczo-odbiorczych. Po Powstaniu Warszawskim, zabudowania fabryczne zostały spalone a maszyny wywiezione do Niemiec.

W 1948 roku powstało przedsiębiorstwo państwowe o nazwie Zakłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych im. Róży Luksemburg. Koncern Philips zapewnił fabryce nowe maszyny oraz szkolenia dla pracowników w ich holenderskich placówkach. Rok później rozpoczęła się produkcja lamp elektronowych w jednym z baraków przy ulicy Karolkowej oraz w wyremontowanym budynku dawnych magazynów i lakierni. Budowany był wówczas nowy, 10-piętrowy budynek produkcyjny. Dzięki staraniom władz zakładów na Politechnice Warszawskiej otworzono nową specjalizację – technikę oświetleniową, która miała zapewnić nowych specjalistów. Na początku lat 50-tych w zakładach łącznie zatrudnionych było około 2500 pracowników, z czego 60% stanowiły kobiety. W 1959 roku liczba pracowników była dwukrotnie większa, a udział kobiet był jeszcze wyższy i stanowiły znaczącą większość. Przez lata działalności zakłady poszerzały zakres produkcji. W latach 80-tych w Zakładach im. Róży Luksemburg produkowano, m.in.: żarówki halogenowe samochodowe i projekcyjne, lampy sodowe, lampy rtęciowe, promienniki podczerwieni i lampy UV. W 1993 roku Zakłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych Im. Róży Luksemburg zostały oficjalnie zamknięte. Główny budynek miał być modernizowany przez nowego właściciela, czyli spółkę Universal, pod cele biurowo-usługowe, jednak przerwano prace, ze względu na wysokie stężenie rtęci. Budynek pozostawał niewykorzystany aż do decyzji o jego wyburzeniu, które nastąpiło w 2011 roku.

Na miejscu głównego gmachu produkcyjnego powstały dwa budynki biurowe – Concept Tower (pierwszy w Polsce biurowiec z podwójną certyfikacją ekologiczną – LEED oraz BREEAM) oraz Karolkowa Business Park. W projekcie Karolkowa Business Park stworzono unikalną fasadę, stworzoną przez połączenie szklanej elewacji z odrestaurowanymi, zabytkowymi fragmentami murów fabryki Philipsa. Istnieje więc choć niewielki akcent, który nawiązuje do historii tego miejsca.

ZAKŁADY HUTNICZE METALI WYSOKOTOPLIWYCH „POLAM” IM. J. GRIMAU

Zakłady hutnicze POLAM były oddziałem Zakładów Wytwórczych Lamp Elektrycznych im. Róży Luksemburg. POLAM powstał w 1956 roku przy Prostej 69, czyli przy obecnym Rondzie Daszyńskiego. Zakłady zajmowały się głównie produkcją drutów wolframowych i molibdenowych dla przemysłu oświetleniowego. Po zmianie ustrojowej, właściciele zakładów byli przekonani, że przychody z produkcji nie wystarczą na utrzymanie spółki. W latach 90-tych produkcja została przeniesiona w okolice Fortu Wola. Natomiast, budynek poddano modernizacji i zmieniono jego przeznaczenie. Od 1998 roku funkcjonuje jako biurowiec Prosta 69 i oferuje 11000 metrów kwadratowych powierzchni biurowej. Jego lokalizacja jest obecnie jedną z najbardziej atrakcyjnych w Warszawie – położenie przy Rondzie Daszyńskiego i stacji metra.

ZAKŁADY GRAFICZNE „DOM SŁOWA POLSKIEGO”

Dom Słowa Polskiego powstał w 1950 roku na działce zlokalizowanej w kwartale ulic: Towarowa, Pańska, Miedziana i Srebrna. Wówczas, był to największy zakład poligraficzny w Polsce. Powstał on w miejscu przedwojennego placu Kazimierza Wielkiego oraz istniejącej tam hali targowej. Zakłady działały początkowo jako drukarnia prasowa. Z czasem otwierano nowe oddziały, takie jak: chemigrafia, introligatornia oraz rotograwiura, przez co zakład mógł działać jako drukarnia działowa. Działalność zakładów coraz bardziej się rozwijała przez co w latach 1973-1977 niezbędna była modernizacja oraz przebudowa. W tym czasie w Domu Słowa Polskiego drukowane było ponad 500 milionów egzemplarzy gazet, prawie 200 tysięcy egzemplarzy czasopism i ponad 25 milionów egzemplarzy książek rocznie. Wówczas, zatrudnionych było ponad 2,5 tysiąca pracowników. Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego” w 2010 ogłosiły upadłość.

 Pośród gazet drukowanych w Zakładach „Dom Słowa Polskiego” można wymienić, m.in.: „Trybuna Ludu”, „Kurier Polski”, „Żołnierz Wolności”, „Młody Technik”, „Sztandar Młodych”, „Płomyczek” i inne. W późniejszym etapie działalności zaczęto drukować, również książki, albumy i encyklopedię. To właśnie w tym miejscu „Małą Encyklopedią Powszechną PWN”, która była pierwszą wielobarwną encyklopedią w Polsce. W 1989 roku rozpoczęto druk „Gazety Wyborczej”.

Po zakończeniu działalności poligraficznej budynki zakładów pozostawały nieużytkowane. Wyjątkiem jest główny budynek produkcyjny, który zaadaptowano pod Centrum Handlowe Jupiter, które istnieje do dziś. W 2019 roku firma Echo Investment zaprezentowała projekt kompleksu wielofunkcyjnego, który ma powstać na miejscu Domu Słowa Polskiego. Koncept inwestycji Towarowa 22 zakłada nawiązanie do historii przedwojennej Warszawy, w tym do Placu Kazimierza Wielkiego. Nieużytkowany pawilon Zakładów „Dom Słowa Polskiego”, który reprezentuje charakterystyczną dla lat 50-tych architekturę modernistyczną, również ma zostać częścią nowego kompleksu, po gruntownej modernizacji. Autorem projektu jest światowej sławy pracownia architektoniczna – Bjarke Ingels Group. Kompleks będzie łączył w sobie funkcję biurową, handlową, mieszkaniową, kulturową, hotelową oraz rekreacyjną. Prace nad realizacją jeszcze się nie rozpoczęły, jednak same wizualizacje wskazują, że będzie to znacząca inwestycja w skali całego miasta, a nawet kraju.

BROWAR HABERBUSCH I SCHIELE – BROWARY WARSZAWSKIE

Browar Haberbusch i Schiele powstał w 1846 roku przy ulicy Grzybowskiej. Browar zajmował się produkcją różnego rodzajów piw, które eksportowano do wielu krajów. Pod koniec XIX wieku przedsiębiorstwo zostało rozbudowane i zmodernizowane. Był to wówczas największy browar w Polsce. W latach 20 XX. wieku Browary Warszawskie Haberbusch i Schiele zmonopolizowały polski rynek w branży browarniczej. Jednak, podczas II Wojny Światowej zabudowania browarów w dużej mierze zostały zniszczone. Po wojnie zakłady browarnicze zostały upaństwowione i funkcjonowały pod nazwą „Browary Warszawskie” – znane jako producent piwa „Królewskie”. Produkcja została wznowiona w 1954 roku. Funkcjonowały one przy ulicy Grzybowskiej do 2004 roku. Dwa lata później rozpoczęto wyburzenia niektórych budynków.

Obecnie w kwartale ulic: Grzybowska, Wronia, Chłodna i Krochmalna, na terenach browarów, powstaje nowa inwestycja firmy Echo Investment o nazwie „Browary Warszawskie”. Będzie to miejski kwartał, złożony z budynków mieszkalnych, biurowców, przestrzeni publicznych, miejsc rekreacji oraz bogatej oferty handlowej i gastronomicznej. W projekcie Browarów Warszawskich zawarte zostaną zrewitalizowane budynki dawnego Browaru Haberbusch i Schiele (budynki, które nie zostały wyburzone w 2006 roku). Odnowiony zostanie, m.in.: budynek laboratorium, warzelnia, czyli największy zachowany obiekt oraz willa, która była domem mieszkalnym właścicieli. Piwnice browarów zostaną wykorzystane pod siedziby restauracji, cukierni i kawiarni. Powstanie tam, również browar w wersji mini. Zakończenie budowy nowych „Browarów Warszawskich” planowane jest na koniec 2020 roku.

LILPOP, RAU I LOEWENSTEIN – FABRYKA WAGONÓW I SAMOCHODÓW

Lilpop, Rau i Loewenstein to spółka akcyjna oraz fabryka, początkowo zlokalizowana w Śródmieściu, ale przeniesiona na tereny przy ulicy Bema 65 w 1904 roku. Posesja na Woli została zakupiona wraz z istniejącymi na niej zabudowaniami. Fabryka zajmowała się głównie produkcją: wagonów kolejowych i tramwajowych, lokomotyw, samochodów, silników spalinowych, maszyn rolniczych oraz turbin wodnych. W 1936 roku spółka Lilpop, Rau i Loewenstein podpisała umowę z amerykańskim koncernem General Motors Corporation, dzięki, której fabryka na Woli otrzymała wyłączność na produkcję w Polsce marek samochodów, takich jak: Chevrolet, Opel czy Buick. Fabryka tuż przed II Wojną Światową stanowiła jeden z największych ośrodków przemysłowych w Warszawie – 22,5 hektara powierzchni i 3500 pracowników. W trakcie wojny zabudowania przemysłowe zostały wysadzone w powietrze, a fabryka nigdy nie została odbudowana i nie wznowiła produkcji. Nie zniszczono jedynie frontowych budynków biurowych, w których obecnie mieści się klub muzyczny, siedziby firm oraz niewielkie galerie i studia fotograficzne.

FABRYKA WYROBÓW PRECYZYJNYCH PRZY UL. KASPRZAKA 29/31

Ten zakład przemysłowy powstał w 1898 roku jako Fabryka Maszyn Gerlach i Pulst przy ulicy Kasprzaka 29/31. Zajmowała się ona głównie przemysłem metalowym. Funkcjonowała tak do 1920 roku, po czym została upaństwowiona i przemianowana na Państwową Fabrykę Karabinów. W trakcie II Wojny Światowej fabryka zawiesiła swoją działalność, ale po 1945 roku produkcja została wznowiona. W 1947 roku jej nazwa została po raz kolejny zmieniona na Fabrykę Wyrobów Precyzyjnych im. gen. Świerczewskiego. Nazwa nie była przypadkowa, ponieważ Karol Świerczewski pracował w Fabryce Maszyn Gerlach i Pulst jako robotnik. Ogólna dotychczas produkcja, która obejmowała szeroko pojęty przemysł metalowy, zyskała nowy profil. Od połowy lat 50-tych XX wieku produkowano w fabryce narzędzia do precyzyjnej obróbki metali oraz przyrządy pomiarowe. Po 1989 fabryka nie zaprzestała produkcji, jednak w 1996 została skomercjalizowana jako Fabryka Wyrobów Precyzyjnych „VIS” S.A. W 2010 spółka ogłosiła upadłość. Budynki pofabryczne zostały wyburzone, a na ich miejscu powstaje obecnie osiedle mieszkaniowe J.W Constructions o nazwie „Bliska Wola”.

FABRYKA KAMLERA – UL. DZIELNA 72

W 1910 roku przy ulicy Dzielnej 72 powstała, tzw. Fabryka Kamlera. Powszechnie używana nazwa tego zakładu przemysłowego pochodzi od Jerzego Kamlera, czyli polskiego przemysłowca oraz oficera kawalerii. Rodzina Kamlerów przejęła, jednak fabrykę dopiero w 1939 roku. Oficjalnie nazywała się Warszawską Fabryką Mebli Stylowych Szczerbińskiego. Kompleks fabryczny do 1933 roku był ciągle rozbudowywany. Fabryka posiadała, również reprezentacyjny sklep meblowy, który zlokalizowany był w kamienicy przy Placu Małachowskiego 2. Przez pierwszy tydzień Powstania Warszawskiego w głównych budynku fabryki funkcjonowała Komenda Główna Armii Krajowej, po czym została przeniesiona na ulicę Barokową. Po wojnie na miejscu Fabryki Kamlera znajdowały się zakłady Aparatury Medyczno-Leczniczej „Zelmed”. Od 1985 roku budynki były nieużytkowane. Obiekty po Fabryce Kamlera zostały rozebrane w 2010 roku. Konserwator zabytków nie zgadzał się na ich wyburzenie, jednak budynki mimo to zniknęły z krajobrazu Warszawy. Obecnie na miejscu dawnej fabryki znajduje się apartamentowiec.

FABRYKA PRZETWORÓW CHEMICZNYCH “DOBROLIN”

Fabryka początkowo funkcjonowała jako niewielki zakład przy ulicy Wałowej na Pradze, zajmujący się produkcją pasty do butów. W 1917 roku już jako Fabryka Przetworów Chemicznych „Dobrolin” przeniosła się do pomieszczeń w budynku przy Grzybowskiej 10, wynajętych od Browaru Haberbusch i Schiele. Fabryka rozszerzyła swoją działalność o produkcję proszku do płóciennego obuwia, wosku szewskiego, pasty i proszku do podłóg oraz płynów do czyszczenia metali. W 1927 na Międzynarodowej Wystawie Przemysłowej w Paryżu spółka założona przez braci Pal, właścicieli fabryki, otrzymała nagrodę za wyroby chemiczne. W tym samym czasie zakłady zmieniły swoją siedzibę i przeniosły się do nowopowstałych budynków przy ulicy Wolskiej 157/159. W trakcie wojny zakłady nieznacznie ucierpiały. Rodzina Pal doprowadziła do wznowienia produkcji po 1945 roku. Już dwa lata później fabryka została upaństwowiona. W dawnych zabudowaniach fabryki „Dobrolin” zaczął funkcjonować Zakład Sprężyn Państwowych Zakładów Lotniczych. Budynki zostały zburzone w 2007 roku, a na ich miejscu powstało osiedle mieszkaniowe „Dobrolin”.

ELEKTROWNIA TRAMWAJÓW MIEJSKICH

Elektrownia Tramwajów Miejskich powstała w latach 1905-1908 przy ulicy Przyokopowej 28, ze względu na sąsiedztwo linii kolejowej, która mogła dostarczać tam węgiel. Pierwsze jazdy próbne na elektryfikowanej sieci miały miejsce w lutym 1908 roku, a już miesiąc później odbyło się otwarcie sieci tramwaju elektrycznego. W dwudziestoleciu międzywojennym miała miejsce rozbudowa elektrowni oraz prace modernizacyjne w istniejących obiektach. We wrześniu 1939 roku uszkodzona została część urządzeń w elektrowni i dopiero dwa lata później wróciła ona do sprawnego działania. W trakcie Powstania Warszawskiego budynki zostały zbombardowane, a ich pozostałości zniszczone kilka dni później. Po wojnie nie zdecydowano się na odbudowę elektrowni w formie przedwojennej. Odtworzony został główny budynek, który został przeznaczony na cele grzewcze i był zarządzany przez Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej. W 2003 roku podjęto decyzję o umieszczeniu Muzeum Powstania Warszawskiego w dawnym budynku elektrowni tramwajów. Przeprowadzono odpowiednie przebudowy oraz prace adaptacyjne i w październiku 2004 roku Muzeum zostało otwarte. Funkcjonuje w tym miejscu do dziś i cieszy się dużą popularnością wśród turystów i mieszkańców Warszawy.

WARSZAWSKIE ZAKŁADY MASZYN BUDOWLANYCH IM. LUDWIKA WARYŃSKIEGO

W 1833 roku przy Kolejowej 57 powstał zakład rzemieślniczy Sebastiana Bańkowskiego, który zajmował się produkcją narzędzi i kociołków parowych. Skala działalności zakładu była niewielka, aż do 1882 roku, w którym firma Borman i Szwede podjęła decyzję o rozbudowie. Od lat 20-tych XX wieku rozpoczęła tam działalność Fabryka Parowozów produkująca dla Polskich Kolei Państwowych. W czasie Powstania Warszawskiego zabudowania fabryczne zostały prawie całkowicie zniszczone. Po wojnie fabryka została odbudowana i po upaństwowieniu zmieniła nazwę na Warszawskie Zakłady Maszyn Budowlanych Im. Ludwika Waryńskiego. Zajmowały się one produkcją maszyn budowlanych, głównie koparek gąsiennicowych. Zakład funkcjonował do 2001 roku. Budynki po zakładach Waryńskiego zostały wyburzone w 2007 roku. Na ich miejscu powstało osiedle mieszkaniowe 19.dzielnica.

FABRYKA KORONEK – UL. BURAKOWSKA 5/7

Fabryka powstała w 1910 roku na działce przy ulicy Burakowskiej 5/7. Budynki zaprojektował właściciel zakładu – Szymon Landau, który posiadał firmę zajmującą się produkcją koronek od pięciu lat. Wcześniejsza siedziba zlokalizowana była przy ulicy Gęsiej. Fabryka specjalizowała się w produkcji koronek oraz taśm bawełnianych. Fabryka niezwykle prężnie się rozwijała, zatrudnianych było coraz więcej pracowników. Jednak, podczas Powstania Warszawskiego część zabudowań fabryki uległa zniszczeniu. Po wojnie fabryka nie wróciła do działalności, a jej miejsce zajęły zakłady samochodowe. Budynki, które ocalały w latach 2000-2002 zostały poddane rewitalizacji. Celem projektantów było wyeksponowanie przemysłowego dziedzictwa tego miejsca. Obecnie budynek pełni głównie funkcję handlowo-usługową, znajduje się tam, m.in. winiarnia, kwiaciarnia, różnego rodzaju butiki oraz restauracje.

FABRYKA TOWARZYSTWA PRZEMYSŁOWEGO “KABEL”

Fabryka Towarzystwa Przemysłowego “Kabel” zlokalizowana przy Kaczej 9/11, powstała w 1923 roku jako nowoczesna walcownia elektrolitycznego drutu miedzianego. Zajmowała się głównie produkcją kabli, drutów oraz przewodników. Pod koniec lat 20-tych warszawska fabryka pokrywała 1/3 zapotrzebowania krajowego. W latach 30-tych fabryka powiększyła się o kamienicę frontową. Budynki przetrwały II Wojnę Światową, jednak już w 1945 rozebrano kamienicę, a w latach 80-tych zniknęły budynki produkcyjne. Pozostałe zabudowania poprzemysłowe zostały wyburzone w 2000 roku. Na miejscu fabryki powstał zespół zabudowy mieszkaniowej. 

ZAKŁADY MLECZARSKIE NA WOLI

Nowoczesne Parowe Zakłady Mleczarskie Juliana Charazińskiego powstały na początku XX wieku na Woli, przy ulicy Krochmalnej 73A (obecnie Towarowa 30). W latach 30-tych miały one duży udział w zaopatrzeniu mieszkańców Warszawy w mleko. Po wojnie zakłady zostały rozbudowane o zespół hal i zmieniono ich nazwę na Stołeczne Zakłady Mleczarskie, a później na Zakłady Mleczarskie „Wola”. Do 2017 roku funkcjonowała tam Spółdzielnia Zaopatrzenia i Usług „Trans-Mlecz”. Budynek został wyburzony w 2018 roku. Plany na wykorzystanie działki po zakładach mlecznych nie są znane.

Wymienione powyżej zakłady przemysłowe to z pewnością nie wszystkie, które funkcjonowały na Woli. Nie sposób zwięźle opisać przemysłową historię Woli, gdyż jest ona niezwykle bogata, a każda fabryka i zakład opowiadają własną historię. W czasach przedwojennych na Woli znajdowały się jedne z największych ośrodków przemysłu w całej Polsce, takie jak: Browary Warszawskie, Fabryka Norblina czy Lilpop, Rau i Loewenstein. Jednak, te tereny w czasach II Wojny Światowej, a szczególnie Powstania Warszawskiego, zostały w dużej mierze zniszczone. Przemysł po wojnie powrócił na Wolę, jednak nie w takim stopniu jak wcześniej. Po zmianach ustrojowych przemysł powoli ustępował miejsca funkcji biurowej i mieszkaniowej. Obecnie Wola nie jest już kojarzona z przemysłem, jednak na zawsze będzie to ogromna część jej tożsamości oraz dziedzictwa kulturowego Warszawy.